استودیو کلاس | رؤیایت را به تصویر بکش

مستند خلاق

پیش از ورود به بحث اصلی یعنی مستند خلاق یا خلاقانه، لازم است به ماهیت فیلم مستند و کارکردهایش اشاره کنم. چنان که از عنوان ترکیبی فیلم مستند برمی آید، این عنوان به آثاری اطلاق می شود که مضمون، محتوا، عناصر و شخصیت‌های آن ها واقعی باشد تا بتوان از این آثار به عنوان سند برای اثبات این واقعیات بهره گرفت؛ به عبارت دیگر فیلم مستند یعنی «عین واقعیت» که می‌تواند حتی در یک محکمه قضایی به عنوان سند مورد استناد قرار گیرد.

اما آثاری از جنس و سنخ فیلم های «عباس کیارستمی»، «ابوالفضل جلیلی» و دیگر سینماگرانی که از مواد و مصالح واقعی مثلاً نابازیگران بهره می گیرند و ساختار کلی شان بر مبنای عناصر دراماتیک شکل گرفته به هیچ وجه مستند قلمداد نمی شود، هرچند شاخه تازه ای از سینمای مستند را می‌توان شناسایی کرد که ضمن برخورداری از ویژگی های یک سند واقعی پیرنگ خفیف داستانی هم دارد که این شاخه، مستند داستانی قلمداد می‌شود. پیش از اشاره به ویژگی های مستند خلاق، می توان در یک تقسیم بندی ساده فیلم های مستند را در دو دسته کلی قرار داد:

الف – مستند خبری یا گزارشی

ب – مستند خلاق یا خلاقانه

الف – مستند خبری یا گزارشی

وظیفه اصلی این نوع مستند، خبررسانی در شکل گزارشی و تفسیر حوادث است، بنابراین در ساخت و پرداخت فیلم مستند خبری یا گزارشی فرصتی برای اعمال خلاقیت هنری وجود ندارد، کافی است امکاناتی مانند دوربین و مواد خام در اختیار داشته باشیم و موضوع هم برایمان مشخص باشد؛ مثلاً بازدید یک مقام عالی رتبه از یک کارخانه، وقوع سیل یا دیگر حوادث غیر مترقبه، دیدار مقامات سیاسی کشورها و هزاران موضوع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و… که روزانه در جهان اتفاق می‌افتند. ارزش این نوع فیلم در به روز بودن و خبررسانی درست است، اما به لحاظ تاریخی مستندهایی از این دست به طور قطع ارزش آرشیوی دارند.

ب – مستند خلاق یا خلاقانه

به غیر از ویژگی‌هایی که در بالا ذکر شد به ویژه اطلاع رسانی به عنوان وظیفه اصلی، این نوع مستند دربرگیرنده نگاه و ذهن خلاق سازنده‌اش نیز است. در اینجا سازنده اثر و سلیقه و نگاه خاص اوست که به فیلم ارزش هنری می‌دهد و آن را از نمایش یا ارائه یک واقعیت صرف فراتر می برد.

اگر در نوع اول نیازی به طرح یا فیلمنامه و اصولاً مراحل مقدماتی تحقیق و جستجو نیست و تنها می‌توان بر مبنای اتفاقی که در لحظه می افتد تصاویری مناسب عرضه کرد در نوع دوم قطعاً به تمام عناصر یاد شده یعنی تحقیق و جستجو، نگارش طرح اولیه و در صورت لزوم فیلمنامه کامل نیاز داریم تا بر مبنای آنها تصاویر مورد نیاز را ثبت و ضبط کنیم؛ هر چند در عرصه مستندسازی فیلمساز باید آمادگی ثبت، ضبط و نمایش نماهای پیش‌بینی نشده را داشته باشد و نمی توان با دکوپاژ آهنین سر صحنه رفت، ضمن اینکه فرم نهایی فیلم مستند روی میز تدوین شکل می‌گیرد. اما برای رسیدن به فرم دلخواه به طور قطع باید مواد کافی در اختیار داشت، بر این اساس مستندهای خلاقانه را می توان بر مبنای موضوع در اشکال زیر دسته بندی کرد:

۱ – مستند قوم شناسی

این شاخه از سینمای مستند که قدمت قابل توجهی دارد، با هدف شناساندن اقوام، جوامع و فرهنگ های مختلف ساخته شده و به لحاظ موضوعی، از جذاب ترین انواع فیلم مستند محسوب می‌شود.

بسیاری از اقوام و فرهنگ های ناشناخته، از طریق فیلم های مستند به جهانیان شناسانده شده اند؛ به عنوان نمونه «ژان روش»، مستند ساز برجسته فرانسوی، از جمله سینماگرانی است که با آثار متعدد خود درباره اقوام و قبایل آفریقایی باعث شناسایی ویژگی های این اقوام که اغلب در بدوی ترین شکل ممکن زیست می‌کنند، شده و او را به نوعی می توان کاشف این مردمان دانست. در سینمای ایران هم تعدادی از مستندسازان همّ و غم خود را صرف شناساندن خرده فرهنگ ها، اقوام و جوامع کمتر شناخته شده کرده اند «فرهاد ورهرام»، مستندساز خوب ایرانی، بیشترین تلاشش را معطوف معرفی ویژگی‌های فرهنگی، معیشتی و دیگر وجوه اجتماعی کردهای ایران کرده یا «فرهاد مهرانفر» در طول ۲۰ سال تلاش توانسته است تعدادی فیلم مستند در باره طالشی ها – قومی که در مناطق کوهستانی شمال گیلان زندگی می کنند – خلق کند.

2 – مستند معماری و بناهای تاریخی

این نوع مستند نیز سابقه قابل توجهی دارد. در این شاخه از سینمای مستند خلاق فیلمساز با نگاه ویژه خود، به معرفی بناهایی همچون کاروانسراها، مساجد، بقاع متبرکه، مدارس، باغ ها، خانه های قدیمی و دیگر بناهایی که ضمن برخورداری از قدمت تاریخی، از لحاظ هنر معماری هم دارای ویژگی هایی هستند و کارکرد و کاربرد آنها می پردازد.

«منوچهر طیاب» مستند ساز برجسته ایرانی، با ۴۰ سال فعالیت در این عرصه نقش عمده‌ای در معرفی و شناساندن آثار و ابنیه تاریخی و ارزشمند ایران داشته، از جمله با فیلم هایی که درباره آثار کم نظیر شهر اصفهان خلق کرده است؛ «مسجد شیخ لطف الله»، «عالی قاپو»، «چهل ستون» و…

3 – مستند حیات وحش یا راز بقا

راز بقا عنوان کلی فیلم های مستندی است که در آن ها به گونه‌های جانوری و شیوه‌های زیستن و تنازع بقایشان پرداخته می‌شود – در شبکه های تلویزیونی ایران نیز این عنوان شناخته شده است – اما حیات وحش عنوان مناسب تر و گسترده تری است، چرا که می تواند گونه های گیاهی را هم شامل شود. تولید این نوع فیلم مستند دشوارتر، وقت گیرتر و از جهاتی خطرناک تر از سایر انواع مستند است، چون نیازمند امکانات ویژه و صبوری بیش از حد است؛ به عنوان نمونه برای نمایش تخم گذاری یا زایمان برخی از جانوران و یا روییدن برخی گیاهان و گل دادن آن ها، باید روزهای متوالی در کمین نشست تا اتفاق مورد نظر واقع شود. بر این اساس متاسفانه مستندسازان ایرانی به دلایل متعدد از جمله کمبود سرمایه، در این نوع مستند تا حدود زیادی کم کار بوده اند و کمتر نمونه قابل وصفی از این نوع فیلم در مستندسازی ایران سراغ داریم.

۴ – مستند آموزشی

از اواسط دهه ۱۳۳۰ همزمان با اجرای 4 ترومن در ایران برای تغییر شرایط اجتماعی، گروهی از مستندسازان دانشگاه سیراکیوز آمریکا راهی ایران شدند تا با استفاده از امکانات بالقوه سینما وضعیت موجود را تبیین و سپس شیوه‌های تغییر شرایط را پیشنهاد دهند؛ حاصل این کار گروهی تولید چند فیلم مستند آموزشی با لحنی ساده و همه فهم برای مردم ایران بود، آثاری مانند «مدرسه هایتان را نو کنید» یا «حمام های بهداشتی» که این آثار معمولاً توسط واحدهای سیار نمایش شب هنگام برای روستاییان به نمایش درمی آمدند تا آن ها را برای اجرای برنامه های نوسازی و بهسازی آموزش دهند. در اواخر دهه ۱۳۴۰ شبکه تلویزیونی آموزشی تاسیس شد که عمده تولیداتش فیلم و برنامه‌های آموزشی برای مخاطبان مدارس و دانشگاه‌ها بود. بد نیست اشاره کنم نخستین جشنواره های سینمایی ایران نیز با عنوان «جشنواره فیلم های علمی و آموزنده» در سال ۱۳۴۲ برگزار شد که همچنان هم به عنوان «جشنواره رشد» به فعالیت خود ادامه می‌دهد و هدف آن ارائه و نمایش آثاری است که با اهداف آموزشی تولید می‌شوند.

این شاخه از سینمای مستند از جمله انواع مستند است که علاوه بر عنصر تحقیق، نیازمند طرح و فیلمنامه از پیش نوشته شده است تا ضمن صرفه جویی در هزینه های تولید، با مضمون کتاب های درسی و ویژگی های دریافت کنندگان پیام یعنی دانش آموزان مقاطع مختلف آموزشی و حتی مخاطبان بزرگسال هماهنگ باشد. سازندگان مستند های آموزشی باید بدانند که مخاطب اصلی ایشان کیست و در چه گروه سنی قرار دارد تا بتوانند با او ارتباط بیشتری برقرار کنند.

۵ – مستند تبلیغاتی

این نوع مستند که شامل فیلم های صنعتی و تیزرهای تبلیغاتی برای معرفی انواع کالا یا مراسم گوناگون می شود، در سال‌های اخیر و به مدد رشد کمی رسانه‌های تصویری پر رونق ترین نوع مستند در هر جای جهان به حساب می‌آید. برخلاف تصور عامه که مستندهای تبلیغاتی را فاقد ارزش و وجاهت هنری می‌دانند، اگر خلاقیت لازم در ساخت و پرداخت آنها صورت گیرد می‌توانند از وجهه هنری قابل قبولی برخوردار باشند؛ به عنو­ان نمونه باید به مستند ۶ دقیقه ای «شیشه» اثرجاودانه «برت هانستر» اشاره کرد که با هدف معرفی خط تولید یک کارخانه بلورسازی ساخته شده و البته چنان که بارها گفته شده این فیلمساز یک مستند بلندمدت به سفارش دهندگان تحویل داده و از بین راش های آن، این اثر برجسته را برای دل خود خلق کرده که امروزه به عنوان یکی از ناب ترین آثار مستند هنری در اغلب مجامع سینمایی مورد توجه و بحث قرار می‌گیرد.

ویژگی عمده این شاخه از مستند آن است که باید در یک ظرف زمانی محدود به معرفی کالا یا موضوعی بپردازد که سفارش‌دهنده پیشنهاد داده است؛ در صورتی که اغلب آثار مستند تبلیغاتی ایرانی، به ویژه آن ها که به معرفی یک سازمان، نهاد یا خط تولید یک کارخانه می‌پردازند، مملو از مصاحبه های طولانی با مدیران و مسئولان است و کسالت و تکرار، ویژگی عمده آن ها به حساب می آید.

۶ – مستند اجتماعی

به آن دسته از فیلم‌های مستند اطلاق می شود که موضوع و مضمون آن ها مسائل اجتماعی و به طبع نقادانه ترین نوع مستند به حساب می‌آید؛ آثاری که می‌کوشند با تاکید بر مسائل و مشکلات اجتماعی، نگاه ها را به سوی نارسایی‌ها جلب کنند.

این شاخه از سینمای مستند در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته و سینماگران ایرانی با خلق آثاری ارزشمند کوشیده‌اند دیدگاه‌های خود را در قبال نارسایی‌های اجتماعی بیان کنند. «رخشان بنی اعتماد» سینماگر نام آور ایرانی، کارش را با ساختن آثار مستند با صبغه اجتماعی آغاز کرد و تعدادی از فیلم‌های او از جمله تکان دهنده ترین مستندهای اجتماعی محسوب می‌شوند؛ شاخص‌ترین اثرش در این زمینه، مستند «این فیلم ها را به کی نشون می دین» نام دارد که به سفارش شهرداری تهران درباره شهرک فاطمیه در جنوب تهران ساخته شده و دربرگیرنده صحنه های هولناکی از زندگی حاشیه نشینان کلان شهر تهران است. «تهران انار ندارد» ساخته «مسعود بخشی» نیز که با لحنی طنزآمیز به تاریخچه و شرایط روز تهران می پردازد، از موفق ترین آثار مستند اجتماعی ایران به حساب می‌آید. «پوران‌درخشنده، ابراهیم مختاری، پیروز کلانتری، محمد شیروانی، مهرداد اسکویی و خسرو سینایی» از دیگر سازندگان مستند های اجتماعی هستند.

7 – مستند چهره ها یا بیوگرافیک (پرتره)

این نوع فیلم مستند به معرفی چهره‌های شاخص تاریخی، علمی، هنری، سیاسی، اقتصادی و دیگر شخصیت‌هایی می‌پردازد که نقش مهمی در تاریخ اجتماعی جامعه داشتند و از شایع‌ترین انواع فیلم مستند نیز به حساب می‌آید. برای خلق چنین آثاری به طبع نیازمند آشنایی کامل با شخصیت مورد نظر هستیم که اگر زنده باشد با تحقیق میدانی و اگر در گذشته، با تحقیقات کتابخانه ای و میدانی این آشنایی فراهم می شود. در این باره تعداد قابل توجهی فیلم به ویژه در مورد هنرمندان، سینماگران، شهیدان، سرداران جنگ و دیگر شخصیت های مهم اجتماعی ساخته شده‌اند. از این فیلم با عنوان مستند پرتره نام برده می‌شود، اما عنوان چهره‌ها چون واژه فارسی بوده مناسب و شایسته تر است.

۸ – مستند شاعرانه

مستند شاعرانه به آثاری گفته می شود که در ساخت و پرداخت آن ها از لحن و زبانی شاعرانه بهره گرفته شده باشد. زبان شاعرانه با زبان نثر، متفاوت است؛ شعر نوعی جوشش درونی است که از منطق روایی پیروی نمی‌کند، بنابراین سازنده یک اثر مستند شاعرانه به طبع باید از خلاقیت و ذهنیت شاعرانه برخودار باشد برخوردار باشد تا اثرش بتواند به شعری تصویری تبدیل شود.

مهم نیست که موضوع مورد بحث فیلم چیست، مهم آن است که نگاه فیلمساز نگاهی ظریف و شاعرانه به موضوع باشد؛ همچنان که «فروغ فرخزاد» در اثر جاودانه­اش «خانه سیاه است» و «ناصر تقوایی» در مستند «اربعین» با همین نگاه به سراغ مضامین اجتماعی رفتند.

۹ – مستند داستانی

مستند داستانی اثری است که ضمن برخورداری از ویژگی­های اصلی یک فیلم مستند یعنی وجوهی که آن را به عنوان یک سند هویت می‌بخشند دارای رگه ای دراماتیک هم باشد، به عنوان دیگر هنگامی که ما در بیان یک واقعیت میزانسن ها را تغییر داده و خطی داستانی وارد فضا و روابط کنیم، اثر خلق شده دچار نوعی دوگانگی خواهد شد؛ به عنوان نمونه در اثر درخشان «پ مثل پلیکان» ساخته «پرویز کیمیاوی» که ضمن مستند شخصیت ها و وقایع از اواسط فیلم با ورود پسرک نوجوان و تشویق آن پیرمرد شاعر مسلک منزوی – آسید علی میرزا – به دیدن پلیکانی که در حوض باغ گلشن طبس پیدایش شده می روند و …، این فیلمساز و فیلمنامه‌نویس او «نادر ابراهیمی» هستند که مهار وقایع را در اختیار می‌گیرند و سیر حوادث حالتی دراماتیک به خود می‌گیرد.

به هر حال مستند خلاق چنان که ذکر شد گونه­ای منفرد از سینمای مستند نیست، بلکه همه انواع فیلم مستند را که فراتر از نمایش صرف واقعیت عمل می‌کنند دربرمی‌گیرد و در نهایت به اثری گفته می‌شود که تاریخ مصرف ندارد و در زمره آثار هنری ماندگار قرار می گیرد.

منبع: مجله نقد سینما، اسفند 1386، شماره 52