بسیاری از افراد معتقدند هنر، مفهومی است توصیف ناشدنی. در واقع درباره مفهوم و تعریف هنر، نظرات متفاوتی وجود دارد. در بین تعاریف مختلفی که از هنر در میان اندیشمندان و هنرمندان و تاریخ دانان و فیلسوفان و …. وجود دارد، هیچ تعریف واحدی یافت نمی‌شود و خود مفهوم هنر در هر کشور هم متفاوت است.
شاید بتوان گفت هنر به طور کلی به معنای هر فعالیت یا محصولی است که توسط انسان ها با هدف ارتباطی یا زیبایی شناختی انجام می شود. در واقع چیزی که بیانگر یک ایده، احساس یا به طور کلی، جهان بینی خاصی است.
هنر اغلب به فرایند یا محصولی که از قراردادن اجزا و عناصر مختلف، در جهتی که احساس را به خود جذب کند، اشاره می‌نماید. این تعریف فعالیت‌های مختلف بشری، خلاقیت ها و روش‌های گوناگون بیان مطلب و احساس و نگرش افراد را مثل مجسمه‌سازی، نقاشی، ادبیات، موسیقی، فیلم و … را دربرمی‌گیرد.
هنر دامنه بسیار متنوعی از فعالیت های انسانی را در برمی گیرد که شامل ساخته های بصری، شنیداری یا اجرا شده هستند و به آنها آثار هنری گفته می شود.
واژه «هنر» در زبان های اروپایی، به یونانی «تِخْنِه» (techne)، به لاتین «آرتوس» و «آرتیس» (artis) و «آرس» (ars)، به فرانسه «آر» (ar) و به انگلیسی «آرت» (art) گفته می شود که از ریشه هندی و اروپایی ar به معنای ساختن و به هم پیوستن و درست کردن آمده است. این کلمات در تاریخ گذشته ی اروپا فقط برای هنرهای خاص به کار نمی رفته؛ بلکه به معنای «فضیلت» هم استفاده می شد.
اصل و ریشه «هنر» در زبان فارسی به سانسکریت باز می گردد و با لفظ «سونر» (sunar) و «سونره»، (sunara) که در اوستایی و پهلوی به صورت هونر (hunar) و هونره (hunara) (سو = هو به فارسی نیک و خوب، نر و نره به فارسی به معنای مردی و زنی) به معنای «نیک مردی» و «نیک زنی»، هم ریشه است.
در زبان فارسی قدیم نیز «چهار هنران» به معنای فضایل چهارگانه شجاعت، عدالت، عفت و حکمت (به معنای فرزانگی) آمده است. واژه هنر در قلمرو زبان فارسی در طول تاریخ معانی متنوع داشته؛ از جمله به معنای کمالات، فضایل، حسنات، برتری ها، صفات نیک، توانایی، قابلیت ها، توانمندی، قدرت، صنعت، حرفه، کسب و کار و … به کار رفته است.
هنرمند به شخصی گفته می شود که به آفرینش آثار هنری می پردازد و به طور کلی در رشته ها و شاخه های مختلف هنری فعالیت دارد. این واژه برای افرادی که به صورت حرفه ای یا حتی تفننی در شاخه های مختلف هنری فعال هستند نیز به کار می رود. شاید در تعریفی کلی بتوان گفت که هنرمند شخصی است که نگاه می کند و درک می نماید و براساس ادراک خود، اثری را خلق می کند که شاید بسیاری از افراد از درک عمق آن عاجز باشند.
در زبان پهلوی، پسوند وند (wand) نشانه دارندگی است و به فرد صاحب هنر، هنروند اطلاق می شود. امروزه در زبان فارسی، پسوند «مند» به نشانه دارندگی در کنار واژه هنر استفاده می شود و به فرد صاحب هنر، هنرمند گفته می شود.
هنر، قدمتی به اندازه کل تاریخ بشر دارد چرا که بشر از ابتدا آن را ثبت کرده است. نقطه آغاز تاریخ هنر در جهان، هنر ماقبل تاریخ و آثار هنری غارنشینان است که اغلب نقاشی‌ها و مجسمه‌های بدوی (primitive) و ابتدایی از حیوانات و انسان‌ها بوده اند.
علاوه بر هنر ابتدایی، تاریخ هنر را می‌توان بر اساس منطقه نیز به چند عرصه تقسیم کرد. هنر خاور باستان در سرزمین‌های خاورمیانه و هندوستان، هنر یونان باستان و روم باستان، هنر بیزانس، هنر اسلامی، هنر خاور دور، هنر قرون وسطا در دوران استیلای کلیسا بر اروپا، هنر دوره رنسانس، هنر نوین غربی و در نهایت هنر نوگرای دوران جدید در قرن بیستم از آن جمله هستند.
هنر پیش از تاریخ در سرزمین های خاورمیانه به ده ها و صدها هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد و تا آغاز عصر تمدن‌های بین النهرین ادامه دارد، چرا که در این فاصله ی تاریخی، تمدن هایی مانند بابل، آشور، سومر، اکد، کلدانی و تمدن‌های ایرانی مانند ماد و عیلام هریک در گوشه‌ای از این سرزمین رونق گرفته اند.
ادیان و فرهنگ های بسیاری از سرزمین های مختلف از بین النهرین تاثیر پذیرفته اند. بین النهرین (منطقه میان رودهای دجله و فرات)، واژه ای است که ایرانیان برای نامگذاری این منطقه تاثیرگذار به کار برده اند و همچنین منشور کوروش بزرگ، پادشاه ایران زمین نیز در همین منطقه یافت شده است.
تاریخ هنر ماقبل تاریخ به دوره های مختلفی تقسیم می شود که در ادامه اشاره خواهیم کرد:
اولین و قدیمی ترین آن، پارینه سنگی آغازین است که حدود هشت صد هزار سال پیش و قبل از آن است.
هنر در دوران ماقبل تاریخ، هنری ابتدایی و بَدَوی بود که توسط انسان‌های غارنشین، قبل از ورود به تمدن خلق شده‌است. این دوران از ده‌ها هزار سال قبل از میلاد مسیح شروع شده و تا دوران ظهور تمدن‌های بین‌النهرین ادامه داشته است. از نظر تاریخی، این دوران به چند بخش تقسیم می‌شود:
در بین‌النهرین و تمدن‌های سومر، اکد، بابل و آشور، اولین حضور هنر در کنار تمدن مشاهده می‌شود که از لحاظ زمانی، هم‌زمان باهنر مصر باستان و هنر هند باستان، و همچنین تمدن‌های باستانی ایران اتفاق می افتد.
اصلی‌ترین نمود هنر در میان تمدن‌های بین‌النهرین، ظروف سفالی است. آغاز هنر سفالگری را می‌توان در ظروف گلی یافت شده از ایران و سوریه دانست که قدمت بسیاری از آنها به هزاره ی هشتم پیش از میلاد مسیح می‌رسد. این ظروف گلی، با دست ساخته شده‌اند و با گرمای طبیعی آفتاب خشک شده‌اند و هیچ‌کدام دارای لعاب و رنگ نیستند. این در حالی است که در بین سال‌های ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ پیش از میلاد، آثاری هنری یافت شده‌است که با چرخ سفالگری و به صورت حرفه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند و به مرور نشانه های توسعه و پیشرفت در این هنر یافت می شود.
هنر به دسته های مختلفی طبقه بندی می شود؛ یکی از این طبقه بندی های تقسیم هنر به دو دسته هنرهای زیبا و هنرهای کاربردی است.
هنرهای زیبا: منظور از هنرهای زیبا، هنرهایی است که تنها به دلیل زیبا بودنشان خلق شده‌اند. به عبارت دیگر، نه به خاطر چیزی دیگر، بلکه به خاطر خودشان به وجود آمده‌اند. مانند: نقاشی، مجسمه‌سازی، موسیقی، رقص و …. .
هنرهای کاربردی: منظور از هنرهای کاربردی، هنرهایی است که در بدو امر، کارکرد و سودمندی آنها اهمیت دارد و هدف از خلقشان کاربردشان بوده‌است. مانند: طراحی خودرو، معماری، طراحی صنعتی و … .
اما هنر به صورت سنتی به هفت دسته تقسیم می شود: موسیقی، حرکات نمایشی، هنرهای ترسیمی، هنرهای تجسمی، ادبیات، هنرهای نمایشی، سینما.
در مطلب بعدی به انواع هنرهای هفتگانه می پردازیم.